De vergeten psalters van Poitiers, Parijs en Lyon

Een kanttekening bij het 450-jarig jubileum van het Geneefse Psalter

[artikel verschenen in Muziek & Liturgie, augustus 2012]
 

Dat deze psalmberijmingsinitiatieven ontstonden heeft alles te maken met het feit dat er na de verschijning van Marot’s Cinquante Pseaumes (49 Psalmen; de ‘Lofzang van Simeon’ is de vijftigste) in 1543 er zeven jaar lang geen psalm bij kwam in Genève. Pas in 1551 kwamen er 34 bij en vier jaar later nog eens zes (voor het eerst zonder eigen melodie!), alle uit de pen van Beza: Pseaulmes Octanteneuf [2], in 1556 gevolgd door nog één (Ps. 67). Met die 90 Psalmen moesten de Geneefse gelovigen het vervolgens doen van 1554 tot 1561. Als je dit even op je laat inwerken, dan besef je dat het niet meer dan logisch is dat men elders dit gat heeft proberen te dichten. Het is misschien nog goed om te memoreren dat de hervormde kerk van Genève – vooral in eigen ogen – de toonaangevende stad van de westerse christenheid was, maar dat er ook onder de hervormings­gezinden altijd mensen zijn geweest die Calvijn’s ideeën niet wensten te volgen, te beginnen in Genève zelf.[3] En is het niet juist typisch protestants dat de plaatselijke gemeenschap van gelovigen (met haar kerkeraad, consistorie), later vaak verenigd in provinciale of landelijke synodes, zèlf z’n koers uitzette, ook wat kerkzang en liturgie betreft. Dat wil zeggen dat tot ver in de 16^e eeuw de kerkdiensten van de ‘hervormden’ nogal onderling konden verschillen. In dit artikel wil ik uw aandacht vragen voor enkele van die Liedboek-initiatieven die in het Franse taalgebied naast het Geneefse Psalter zijn ontstaan en die vervolgens enige tijd parallel met het (langzaam) groeiende Geneefse Psalter hebben gefunctioneerd.

Een kort overzicht van wat er tussen 1543 en 1562 aan Franse psalmberijmingen is verschenen moge duidelijk maken waarover het gaat. Niemand waagt zich aan een nieuwe berijming van de Cinquante Pseaumes van Marot. Deze waren al snel na hun verschijning incontournable geworden.[4] Zij vormen de harde kern van alle hugenotenpsalters. Tekstedities van de Psalmen van Marot beleven herdruk op herdruk (al dan niet als deel van zijn Oeuvres). Ook de kerkelijke edities (met melodieën) worden af en toe herdrukt, bijv. in  Straatsburg (1545, 1548[5]) en Lyon (1548, 1549). De eerste meerstemmige bewerkingen verschijnen: los van de Geneefse melodieën duiken de berijmingen van Marot op in Franse chansonniers en geïnspireerd op de geneefse melodieën verschijnen meerstemmige bewerkingen in aparte bundels. 

Wie zal zich ontfermen over de overige 100 psalmen? Beza stond ook na zijn bekering (1549) niet te springen om de Psalmen in het Frans te berijmen. Hij had het veel te druk met zijn kerkelijke en academische opdrachten en was eigenlijk meer geïnteresseerd in het maken van neo-Latijnse gedichten, of bijbelse toneelstukken (Abraham sacrifiant, 1549). Als Calvijn het aandringt, stelt hij voor hiervoor op z’in minst ook andere dichters aan te spreken.[6] Hij ziet blijkbaar op tegen de hoeveelheid werk. Welnu, daarvoor waren er genoeg kandidaten. Menig Frans dichter droomde ervan de fakkel van Marot over te nemen, en niet noodzakelijk van hervormingsgezinden huize. Marot’s Psalter was immers tot nader order , d.w.z. totdat het exclusief geassocieerd werd met de calvijnse liturgie (maar dat is pas ver in de tweede helft van de 16^e eeuw), een met koninklijk privilege goedgekeurde poëtische tekst. De dichter die er in zou slagen dit corpus met succes te voltooien zou daar zeker niet slecht bij varen. In de jaren na Marot’s dood zien we ook al meteen edities verschijnen waaraan enkele psalmversificaties worden toegevoegd. Het zou te ver voeren om hier in détail op in te gaan. Maar reeds in 1546 treffen we berijmingen aan van Claude Le Maistre ( ps. 34 en 42, toegevoegd aan een Parijse editie van Marot’s Cinquante Psaumes. Een andere dichter maakt in hetzelfde jaar een berijming van psalm 124 die als toegift verschijnt bij een preek van Calvijn over die tekst. Ongetwijfeld circuleerden er nog veel meer in manuscript. Er komt echter vaart in de zaak als in 1549 in Lyon een boekje verschijnt met 30 psalmberijmingen van de hand van Gilles d’Aurigny, een Parijse jurist, publicist en dichter [zie afbeelding links].

Zijn teksten zijn in hetzelfde jaar nog op muziek gezet in polyfone stijl door Didier Lupi Second (Lyon: frères Beringen, 1549).[7] De tenor in deze composities functioneert als cantus firmus en het is dus niet onmogelijk – maar onbewezen – dat enkele van deze psalmberijmingen ook in de eredienst geklonken hebben (vergelijk drie versies van ps. 42).

Zeer suggestief is ook dat Loys Bourgeois' meerstemmige zettingen van de 50 Psalmen van Marot en Didier Lupi's zettingen van de 30 Psalmen van D'Aurigny zo vlak na elkaar bij dezelfde drukker in Lyon verschijnen. Ze lijken op elkaar als twee druppels water: klik hier voor titelpagina's en een stemboek van ps 15 en 16.

Een jaar later, 1550, is D’Aurigny al in snelheid geklopt door de cantor van de Ste Radegonde in Poitiers, Jean Poictevin. Reeds in 1549 had hij naam gemaakt met een ingenieuze berijming van Psalm 119, verdeeld in 22 achtregelige verzen (octonaires), geheel volgens het Hebreeuwse alfabet. Nu publiceert hij in één keer 101 Psalmberijmingen. De titel kan niet duidelijker: Les cent Psalmes qui restoient à traduire en rithme françoise, traduictz par maistre Ian Poictevin chantre de Saincte Radegonde de Poitiers (Poitiers : Nicolas Peletier, 1550). [zie afbeelding rechts]. Overigens: dit betekent helemaal niet dat dhr. Poictevin protestantse sympathieën had. Berijmen van Psalmen was een algemeen christelijke ('katholieke') bezigheid, tot opbouw van de individuele gelovigen en de Kerk.

Dezelfde uitgever herdrukt tegelijk de Cinquante Psaumes van Marot. Kortom: twaalf jaar voor de verschijning van het Geneefse Psalter is er reeds een volledig Frans rijmpsalter op de markt. Men moet er alleen twee boekjes voor kopen: de ‘50’ van Marot en dan de ‘100’ van Poictevin. Samen kunnen we ze het Psalter van Poitiers noemen. Als dit in Poitiers gebeurt, dan kan Parijs niet achterblijven. En inderdaad: In 1551 ligt er in Parijs een compleet Psalter in de etalage van de boekverkopers, waarin nu alle 150 psalmen in één band verzameld zijn.[8] Naast de 49 van Marot treffen we er 26 psalmberijmingen van D’Aurigny aan, aangevuld met berijmingen van verder onbekende dichters (zelfs enkele van Poictevin zonder diens naam te noemen), vervolledigd door een zekere Robert Brincel (43 stuks): Les cent cinquante psalmes du Prophete royal David traduictz en rithme françoyse par Clement Marot & autres autheurs (Parijs: Estienne Mesvière, 1551): het Psalter van Parijs. Beide edities, al dan niet met die van Marot gebundeld, worden geregeld herdrukt, en niet alleen in de plaats van herkomst, en niet alleen in Frankrijk.[9] Eén ding echter is cruciaal: Deze uitgaven zijn tekstedities. Ze bevatten geen melodieën. Tevens zijn in navolging van Marot de psalmberijmingen niet opgevat als contrafacten, maar als originele gedichten.

In 1555 is het eindelijk zover. In Lyon wordt het Psalter van Poitiers (teksten van Marot en Poictevin, die echter soms heeft moeten wijken voor Lyonnese berijmingen die klaarblijkelijk te bekend waren om te worden vervangen: zie onder) uitgegeven maar nu is ook aan elke nieuwe psalm een melodie toegevoegd (Lyon: Michel Du Boys, 1555): het Psalter van Lyon, zo wordt dit eerste psalter met tekst en melodie genoemd [zie afbeelding].

In Genève moeten ze het nog zeven jaar met 89 van de 150 Psalmen stellen. In het Psalter van Lyon zijn enkele berijmingen van Poictevin vervangen door andere, m.n. voor versificaties van Maurice Scève (Ps. 27, 84) en Claude Le Maistre (Ps. 28, 34, 42), beide niet toevallig afkomstig uit Lyon. Ook enkele psalmberijmingen die reeds in de allereerste Antwerpse teksteditie stonden (en in Straatsburg gezongen werden) duiken hier weer op. De melodist van dienst is de plaatselijke componist Philibert Jambe de Fer. Bij de Psalmen van Marot staan keurig netjes de Geneefse melodieën vermeld, voor de overige heeft hij 101 nieuwe melodieën gecomponeerd.[10] Hoogstwaarschijnlijk heeft dezelfde componist ook een deel van deze psalmen (sommigen menen alle) van een vierstemmige zetting voorzien, zoals hij later met het Geneefse Psalter heeft gedaan. Als dat al zo is, dan is die druk verloren gegaan. Van de meest geliefde psalm aller tijden, psalm 42 (maar dus niet uit Genève), is echter de vierstemmige zetting reconstrueerbaar, omdat ze ook is opgenomen in een bundel met chansons uit 1559: Le premier trophée de musique. [klik op de afbeelding voor een transcriptie SATB (O.Douen-W.Kloppenburg) - PDF: Comme le cerf longuement pourchassé...]. [11] Daar staat de psalm tussen een chanson van Gentian en Arcadelt, iets wat overigens niet ongebruikelijk was in die tijd.

Nog voordat de teksten van Marot door Calvijn voor de eredienst werden geclaimd, hadden componisten zich al over enkele ontfermd en die getoonzet als een chanson-motet.[12] Wat hierbij opvalt is, dat in dit eerste volledige psalter met muzieknoten geen van de 40 psalmberijmingen van Théodore de Bèze met melodieën van Loys Bourgeois voorkomt, hoewel die wel beschikbaar waren. Men gaf blijkbaar de voorkeur aan de eigen dichters en componisten. Deze liturgische eigenwijsheid was trouwens geen exclusief Lyonnees verschijnsel, maar werd overgenomen door Parijs, gezien er ook een Parijse editie van het Psalter van Lyon bekend is (Parijs: Nicolas Du Chemin, 1558).

Het Psalter van Lyon heeft ontegenzeggelijke gefunctioneerd in de erediensten analoog aan het (nog incomplete) Psalter van Genève, van het Psalter van Parijs is zulks niet evident. De teksten zijn wel strofisch maar geen van de bekende edities (alle tussen 1551-1557) is voorzien van muzieknoten. Als we de godsdienstige en culturele situatie in Frankrijk hierbij in ogenschouw nemen, en kijken naar de verdere carrière van de dichters van deze berijmingen lijkt het zelfs wijs om niet te snel het Psalter van Parijs voor de typisch protestantse spiritualiteit te claimen. Trouwens: Marot heeft zichzelf ook altijd gezien als lid van de ‘Kerk van Christus in Frankrijk’. Hij had zich dan wel voor een jaar met Calvijn geassocieerd (1543), maar had daarna serieuze pogingen ondernomen om terug te keren naar Frankrijk. Hervormings­gezindheid betekende in de 16^e eeuw niet automatisch dat men de kerk wilde hervormen volgens de lijnen die Calvijn aan het uitzetten was. Hetzelfde geldt voor de liturgie en de te zingen liederen.  

Onderwijl was het in Genève ook niet allemaal pais en vree. De uit Lyon – al weer – afkomstige dichter van geestelijke liederen, Guillaume Guéroult, had de euvele moed gehad om samen met een Geneefse drukker (Du Bosc, tevens familielid) enkele van zijn psalmberijmingen te bundelen en die samen met enkele schriftgezangen en geestelijke liederen in druk te geven: Premier livre des pseaumes, cantiques et chansons spirituelles (Genève : Simon Du Bosc & Guillaume Guéroult, 1554).[13] Dat was op zich nog tot daaraantoe, het feit echter dat aan het licht kwam dat dezelfde Guéroult in 1553 ook als redacteur had gefunctioneerd voor de uitgave van het boek Christianismi restitutio (het herstel van het christendom, waarin de auteur zowel de triniteitsleer als de predestinatieleer bestempelt als onbijbels) geschreven door een Spaanse arts, Michel Servet, leidde in 1554 en 1555 tot een bittere strijd in Genève. Aanklachten, processen, schotschriften en smaadgedichten vlogen over en weer. De strijd werd gewonnen door Calvijn, De Bèze en de met hen gelieerde drukkers.

Exit alle psalmberijmingen en geestelijke liederen van Guéroult. Is dat jammer? Ja in zekere zin wel, want Guéroult was een humanist pur sang, die als dichter en uitgever op een wijdvertakt netwerk in Frankrijk kon bogen, zowel bij hervormingsgezinden als bij de tot compromissen neigende hogere adel, inclusief het Franse hof. Na deze frontale aanvaring met Calvijn en De Bèze heeft Guéroult de rest van zijn leven in Lyon doorgebracht. Hij concentreerde zich op historische en culturele uitgaven, vertaalde natuurhistorische werken in het Frans en gaf boeken uit met emblemata. Zijn beroemdste gedicht is en blijft echter zijn chanson spirituel over de lotgevallen van Susanne (apocrief deel van het boek Daniël) : Susanne ung jour… op muziek gezet door de reeds genoemde Didier Lupi Second. Nog steeds zijn bijv. de intavolaties van Ferrabosco op Susanne Ung Jour een must voor alle luitspelers. Wat zou het gegeven hebben, mocht deze dichter de ruimte gekregen hebben? Trouwens in dezelfde bundel waarin Susanne debuteerde stonden ook Guéroult’s eerste vijf psalmberijmingen, getoonzet door niemand minder dan Didier Lupi Second. [zie afbeelding: partituur van psalm 149: Chantez à Dieu chanson nouvelle, il vous faut en luy resjouir].  

Psalm 149, tekst Guillaume Guéroult, muziek Didier Lupi Second.
uit: Premier livre de chansons spirituelles nouvellement composées par Guillaume Guéroult et mises en musique par Didier Lupi Second (Lyon : Godefroy & Marcellin Beringen, 1548). De versie hier opgenomen is afkomstig uit een herdruk uit Parijs: Nicolas Du Chemin, 1549.

Dit overzicht maakt twee dingen tegelijk duidelijk. Ten eerste heeft het verschijnen van de kern van het Psalter van Genève (Cinquante Pseaumes, 1543, Marot) een enorme culturele (poëtische en muzikale) impuls gegeven aan de christelijke wereld, niet beperkt tot calvinisten alleen. Vervolgens heeft de verder uitbouw van dit project in Genève, culminerend in het volledige Psalter van Genève (1562, Marot/De Bèze) uiteindelijk verstikkend gewerkt op parallel ontstane initiatieven. Dit hangt niet perse samen met de superieure kwaliteit van Beza’s teksten of Bourgeois’ (en Maitre Pierre’s) melodieën, maar naar mijn aanvoelen veeleer met de steeds sterker wordende hang tot controle en uniformisering vanuit Genève.

De parallelle culturele ontwikkelingen op Franse bodem worden – noodgedwongen – teruggedrongen tot buiten-kerkelijke en niet liturgische settingen. Men zong de vele schriftgezangen, psalmen en andere geestelijke liederen in huismuziekgezelschappen. Deze manier van Psalmenzingen sloot perfect aan bij de huismuziek, waarin ook de Geneefse psalmen gezongen werden, naast wereldse chansons, al dan niet voorzien van vromere teksten. Daar bestonden de Psalters dan ook naast elkaar. Kerkelijk liturgisch gezien is door de verdwijning van het Psalter van Lyon een gevarieerdere melodievorming uit de hervormde psalmzingende traditie verdwenen. Jambe de Fer had zich in zijn 101 melodieën immers niet beperkt tot de twee notenwaarden die zo kenmerkend zijn voor het Geneefse Psalter (met enkele melismen als uitzonderingen die de regel bevestigen). Zijn melodieën zijn vrijer dan de melodieën van Bourgeois. Er komen gepunte noten in voor, er wordt gespeeld met de rusten: het zijn ‘liederen’. De incorrecte opvatting van Douen dat de Geneefse psalmmelodieën ontleend zouden zijn aan het chansonrepertoire, zou verdedigbaar zijn voor deze melodieën ookal was Jambe de Fer een originele muzikale melodist. Bij één Psalm citeert hij trouwens welbewust en letterlijk een chanson. De dichter was hem hierin voorgegaan. Poictevin had psalm 89 alsvolgt berijmd: Tant que vivray, du Seigneur tout puissant…. Net als de tekst zijn ook de eerste drie regels citaten van Claudin de Sermisy’s melodie bij Marot’s beroemde chanson.

[muziekvoorbeeld uit Pidoux I, p. 177; melodie 281]

Een tijdsbeeld: Genève 1550

In 1550 verschijnt er in Genève een leerboekje omtrent het lezen en zingen van muziek: Le droict chemin de musicque. Het is een revolutionair boekje, althans dat vindt de auteur, Loys Bourgeois, cantor van de St. Pierre in Genève, Calvijn’s rechterhand. Elke zondag intoneert hij met de jongens van het koor de psalmen die voor die zondag zijn voorzien volgens een mede door hem opgesteld rooster. Muziekpedagogiek heeft zijn hart en hij heeft vastgesteld dat het zingen van noten niet zo simpel is. Hij biedt een vereenvoudigde cursus notenleer aan met heldere uitleg over de notenwaardes, proporties etc. Tenslotte geeft hij ook een aantal tips om goed psalmen te zingen. Bourgeois kon dit boekje enkel in Genève laten drukken na positief advies van Calvijn te hebben verkregen (notulen 8 en 11 mei 1550). Dat dit leerboekje op de markt komt vlak voor de introductie van 34 nieuwe psalmmelodieën in de eredienst (van Bourgeois, bij teksten van Beza) zal geen toeval zijn.

Nu is er met dit boekje iets eigenaardigs aan de hand, dat een scherp licht werpt op ons onderwerp. In de ondertitel wordt aangekondigd dat er een nieuwe Psalm in dit boekje zal worden voorgesteld: Psalm 34. Die stond nog niet in het Psalter van Genève. Je verwacht natuurlijk Psalm 34 van Beza met de melodie van Bourgeois zelf. Dit is echter niet het geval. De psalm 34 dit Bourgeois presenteert heeft als beginregel: En tout temps l’excellence / du Seigneur chanteray. Dit lied volgt na een uiteenzetting over lichte en zware accenten in de tekst , notenwaarden en rusten, en hoe men al zingende met de notenlijn mee moet bewegen. Hoewel de berijming als nieuw wordt aangekondigd is ze dat niet. Het is namelijk een oude bekende. Het is de berijming van Claude Le Maistre, één van de twee die reeds in 1546 aan de Cinquante Pseaumes van Marot zijn toegevoegd en daarna geregeld samen met die van Marot zijn herdrukt. Ook in het Psalter van Lyon is deze tekst straks te vinden (met melodie van Jambe de Fer). De melodie die hij afdrukt heeft hij waarschijnlijk zelf gemaakt. Toch is deze tekst en melodie een kort leven beschoren, want een jaar later, in 1551, verschijnt de officiële berijming van psalm 34 van de hand van Th. de Bèze (Jamais ne cesseray / de magnifier le Seigneur). Wellicht dacht Bourgeois dat een berijming van iemand anders ook wel kon, of meende hij dat het echt een nog ongebruikte Psalm van Marot was.

Dit is echter nog niet alles. Enkele bladzijden later roept Bourgeois de lezers op om hun muzikale gaven niet te verspillen aan allerlei wereldse liedjes, maar goede teksten, psalmen, te gebruiken (een retorisch cliché en een oratio pro domo tegelijk). Ter staving van zijn oproep citeert hij enkele Psalmen die dat zelf ook zeggen: psalm 9: En toy je me veux rejouyr…, psalm 104: Quant est à moy, tant que vivant seray / Au Seigneur Dieu chanter ne cesseray (beide van Marot) en psalm 149: Chantez a Dieu chanson nouvelle, il vous faut en luy réjouir, een tekst van Guillaume Guéroult, die wij hierboven hebben afgedrukt in de vierstemmige zetting van Didier Lupi. Onder andere de publicatie van deze Psalmberijming met melodieën van Guillaume de Moeule is in 1556 onderwerp van de bittere strijd die ik boven beschreven heb. In 1548 was overigens een andere berijming van dezelfde Guéroult, nog opgenomen in het kerkelijk liedboek, psalm 124: Qu’Israel die et confesse en effect, het gedicht dat in 1546 ooit als toegift was toegevoegd aan de publicatie van de preek van Calvijn over deze Psalm. Maar dat liedboek was het liedboek van Straatsburg.

Dit alles om maar te zeggen dat de teksten van Le Maistre en Guéroult ook in Genève bekend waren. Ze zullen er ook wel gezongen zijn. In 1550 konden ook nog tekstdichters van diverse pluimage met melodieën los van Genève’s officiële Liedboek gebruikt worden om de zangers te scholen in het zingen van Psalmen. Vanaf 1556 was het definitief gedaan met deze veelkleurigheid en werd in Genève de eindsprint ingezet. De publicatie van het Psalter van Genève bracht definitief eenheid in het muzikale liturgische landschap van de franse reformatie. Echter “Elk voordeel heeft z’n nadeel” zei een volksfilosoof ooit treffend.

2012, Antwerpen, Dick Wursten