4.5 Neergeslagen materie

 

Uit het bovenstaande blijkt dat Van Ostaijen de "vorm van het woord" beschouwde als het vertrekpunt van de betekenisgeving, en de materiële aspecten van de 'betekenaar' (signifiant) moeten door de lezer zorgvuldig worden afgetast, wil deze kunnen doordringen tot 'het betekende' (signifié). Meer nog dan Apollinaire, streefde Van Ostaijen naar een directe en zuivere verwerking van zijn poëtische taal, die in de gedrukte materie gestalte krijgt en vandaar uit rechtstreeks tot de verbeelding spreekt, als het stoffelijk evenbeeld van het gesproken woord. In Bezette Stad demonstreert de dichter het belang van de materiële uitdrukkingsvorm voor de wijze waarop het taalteken betekenis voortbrengt. Daarmee was hij zijn tijd ver vooruit, want de huidige pleitbezorgers van de elektronische poëzie, waaronder Loss Pequeño Glazier, benadrukken in hun werk eveneens de significantie van het medium:

 

Materiality is important because writing is not an event isolated from its medium but is, to varying degrees, an engagement with its medium. This concern with the material has been a constant element in modern and contemporary innovative literature and is highly relevant to e-poetry. (Glazier, 2002, p. 23)

 

De auteur verwijst in dit verband naar de uitvinding van de schrijfmachine, die in 1867 gezamenlijk werd ontworpen door Christopher Sholes, Carlos Glidden en Samual W. Soule. Met behulp van dit apparaat kon de dichter het ritme waarin zijn poëzie gelezen diende te worden zeer precies in de spatiëring 'neerslaan'. In de Selected Writings van Charles Olson komt het volgende citaat voor (dat ook door Loss Pequeño Glazier in Digital Poetics is opgenomen):

 

It is the advantage of the typewriter that, due to its rigidity and its space precisions, it can, for a poet, indicate exactly the breath, the pauses, the suspensions even of syllables, the juxtapositions even of parts of phrases, which he intends. For the first time the poet has the stave and the bar a musician has had. For the first time he can, without the convention of rime and meter, record the listening he has done to his own speech and by that one act indicate how he would want any reader, silently or otherwise, to voice his work. (Olson, 1966, p. 22)

 

De typemachine heeft het volgens Olson mogelijk gemaakt dat de muzikale aspecten van de poëtische taal niet langer enkel door (en tijdens) de voordracht genoten kunnen worden, maar voortaan ook direct van het papier zijn af te lezen. Dat de machine niet alleen nieuwe mogelijkheden aan schrijvers bood, blijkt onder meer uit het feit dat componist Erik Satie het apparaat als muziekinstrument gebruikte bij de uitvoering van het experimentele ballet Parade, dat mede daarom met de nodige scepsis door het publiek werd ontvangen.

 

Toch heeft de typemachine meer betekend voor de taal, dan voor de muziek, want voor de dichter van het fin-de-siècle luidde het mechaniek een fase in die zich kenmerkte door een meer materiële omgang met het poëtische woord. Op vergelijkbare wijze heeft de opkomst van de computer (en met name het internet) aan het eind van de twintigste eeuw geleid tot een hernieuwde belangstelling voor de materiële eigenschappen van de taal, die in een digitale omgeving voortdurend aan veranderlijkheid onderhevig is en daardoor de instabiele aard van het nieuwe medium in zichzelf uitdraagt.

 

Op dit werk is een Creative Commons Licentie van toepassing | Gerealiseerd door Design by Dumont.