3.4 De kringen sluiten
Ondanks het feit dat elke letter in de bundel is onderworpen aan de onbeweeglijkheid van het papier is de dichter er toch in geslaagd om met behulp van tekstfragmentatie en typografische contrastwerking de "discontinuïteit van een elektronische tekst" te benaderen (Baetens en Vos, 1999, p. 439). Ook staat het werk op gespannen voet met het tekstsyntagma, dat wordt ondergraven door de afwijkende positionering van uitdrukkingen als "draaiend nihil" en het afgebroken "NIHI". In het bovenstaande ligt de nadruk vooral op de formalistische aspecten van Bezette Stad en heb ik laten zien hoe Van Ostaijen op het oppervlakkige niveau van de opmaak de lineariteit een loer heeft gedraaid. Dit is echter slechts het halve verhaal, want ook op het inhoudelijke vlak schept de dichter de ruimte voor het vrije spel tussen de uitdrukkingen, die op pagina drie een nihilistisch spanningsveld vormen waarbinnen de vergankelijkheid hoogtij viert.
Die konstellation wird vom dichter gesetzt. Er bestimmt den spielraum, das kräftefeld und deutet seine möglichkeiten an. Der leser, der neue leser, nimmt den spielsinn auf und mit sich. Eugen Gomringer (1955)
De wisselwerking tussen vorm en inhoud komt volgens mijn interpretatie naar voren in de specifieke rangschikking van de zeven verschillende verschijningsvormen van het woord "nihil" (zie hierboven). Deze houden zich voornamelijk op aan de randen van de pagina en omringen de overige tekst, waarin veel verwijzingen voorkomen naar godsdienst ("gelofte van zuiverheid / Deo Gratias / amen") en oorlogvoering ("katedralen bouwen en omverschieten / generaals genoegen gunnen"). Van Ostaijen schept op die manier een nihilistisch kader waarbinnen elke hoogdravende kreet wordt overstemd door de schreeuwende letters aan de grenzen van de bladspiegel. Niet alleen de waarden van kerk en staat verstommen, ook de kritiek ("verdommen en vertikken") op deze instituten verliest alle zeggingskracht en drukt net zo weinig uit als een verdwaalde reclameboodschap ("natuurlik / citron nature"). Kortom, elke inhoudelijke mededeling binnen de nihilistische constellatie is niets-zeggend en waarde-loos of in de woorden van de dichter: "NIHIL in alle lettertekens" (zie pagina twee van Bezette Stad ). Van Ostaijen ontneemt de ingesloten tekst zijn bestaansrecht zoals Eugen Gomringer op omgekeerde wijze vanuit het niets aan de stilte een plek toekent in het middelpunt van ´Silencio´:
