3.0 Nihilistische kringen
3.1 De lineairiteit aan stukken
The book will be the futurist expression of our futurist consciousness. I am against what is known as the harmony of a setting. When necessary, we shall use three or four columns to a page and twenty different type faces. We shall represent hasty perceptions in italic and express a scream in bold type…a new, painterly, typographic representation will be born on the printed page.
Filippo Tommaso Marinetti (1909)
Er is niet meer dan een vluchtige blik voor nodig om te zien dat er met de gedichten in Bezette Stad iets merkwaardigs aan de hand is. De bladspiegel bijvoorbeeld is niet uniform, maar voor elke bladzijde afzonderlijk op maat gemaakt door Van Ostaijen, die de pagina niet slechts als drager van zijn poëzie beschouwt, maar elke vezel van het blad laat meewerken aan een totaal woordbeeld van dichterlijke expressie.
In De stad als tekst, een uitvoerig werk over de compositie van Bezette Stad, behandelt Jef Bogman onder meer de typografische aspecten van het dichtwerk. Over de opmaak van de bundel schrijft hij het volgende: "Van Ostaijen (…) laat zinnen halverwege de regel beginnen of ophouden, laat woorden van de ene regel op de andere springen, neemt een met de hand geschreven pagina op, laat letters ´dansen´ en gebruikt verschillende lettertypen" (Bogman, 1991, p. 37). De compositie lijkt volledig losgeslagen, of "nihil in alle richtingen", zoals valt te lezen in het eerste deel van Bezette Stad, dat 'OPDRACHT aan Mijnheer Zoënzo' omvat.
In deze merkwaardige proloog zet Van Ostaijen de toon voor de rest van de bundel door klassieke houvasten als metrum en rijm demonstratief overboord te gooien. De dichter maakt zijn woorden als het ware los uit het keurslijf van de traditionele vormen en schept daarmee de ruimte die nodig is voor het spel tussen de autonome uitdrukkingen en de leegte van het blad. Het directe gevolg van deze papieren bevrijdingsactie is dat de continuïteit van het werk "in alle richtingen" wordt ondermijnd doordat de woorden en zelfs de afzonderlijke lettertekens zich voortaan non-lineair tot elkaar kunnen verhouden. Op de tweede pagina van 'OPDRACHT' bijvoorbeeld komt onderstaande uitdrukking voor:
De ovale vorm waarin Van Ostaijen de letters heeft geschikt leidt tot een verstoring op het vlak van de 'sequentialiteit', aangezien het voor de lezer niet duidelijk is of de rondlopende compositie met de wijzers van de klok mee (rechtsom: 'draaiend lihin') of tegen de klok in (linksom: 'nihil dneiaard') gevolgd moet worden.
Dat de dichter zelf geen enkele inhoudelijke waarde hecht aan welke draairichting dan ook neemt niet weg dat hij in bovenstaand voorbeeld de lineaire voortgang van de tekst tijdelijk onderbreekt door zijn lezer te confronteren met de keuzemogelijkheid die ligt besloten in de circulaire letterzetting. Doordat de laatste niet per definitie altijd voor dezelfde richting zal kiezen (al ligt het in dit geval wel meer voor de hand om rechtsom te gaan) en bovendien op elk moment kan besluiten om een tegengestelde lezing in te zetten, is het verloop van de tekst onderhevig aan een zekere mate van veranderlijkheid.
In bovenstaand voorbeeld is het aantal keuzemogelijkheden beperkt en een kritische lezer (met weinig gevoel voor geometrie) zal volhouden dat de lineariteit in deze situatie niet of nauwelijks wordt verstoord door de kromming van de woorden. Op de volgende bladzijde van 'OPDRACHT' is echter te zien dat Van Ostaijen heel bewust heeft gewerkt aan een compositie waarmee hij de lezer in staat stelt om voortdurend nieuwe verbanden te leggen tussen de verschillende tekstelementen. Dit is een belangrijke constatering omdat binnen het domein van de elektronische literatuur op vergelijkbare wijze wordt gesleuteld aan de rekbaarheid van de 'sequentialiteit'.
